Khái quát về tiềm năng phát triển du lịch dựa vào trò chơi, trò diễn dân gian vùng đồng bằng sông Hồng

1. Một số nét cơ bản về trò chơi, trò diễn dân gian Việt Nam

Trò chơi và trò diễn dân gian ở Việt Nam có lịch sử hình thành và phát triển lâu đời, gắn liền với đời sống sinh hoạt, phong tục tập quán, tín ngưỡng của người Việt.

• Khái niệm:

Trò chơi và trò diễn dân gian là hai khái niệm khác nhau, có liên quan mật thiết với nhau, nhưng không đồng nhất.

• Trò chơi dân gian: là những hoạt động vui chơi giải trí mang tính tập thể, được sáng tạo, lưu truyền và phát triển trong cộng đồng dân gian. Trò chơi dân gian thường gắn liền với đời sống sinh hoạt, phong tục tập quán, tín ngưỡng của người dân.
• Trò diễn dân gian: là những hoạt động biểu diễn nghệ thuật mang tính tập thể, được sáng tạo, lưu truyền và phát triển trong cộng đồng dân gian. Trò diễn dân gian thường được tổ chức trong các lễ hội, hoặc trong các dịp lễ tết, hội hè.

Đặc điểm của trò chơi và trò diễn dân gian

Đặc điểm của trò chơi dân gian: 

• Tính tập thể: Trò chơi dân gian thường được tổ chức tập thể, với sự tham gia của nhiều người. Điều này thể hiện tinh thần đoàn kết, gắn bó của cộng đồng dân gian.
• Tính truyền thống: Trò chơi dân gian được sáng tạo, lưu truyền và phát triển trong cộng đồng dân gian qua nhiều thế hệ. Điều này thể hiện giá trị văn hóa lâu đời của trò chơi dân gian.
• Tính đa dạng: Trò chơi dân gian rất đa dạng về nội dung, hình thức, cách chơi,… Điều này thể hiện sự phong phú, sáng tạo của trí tuệ dân gian.

Đặc điểm của trò diễn dân gian

• Tính nghệ thuật: Trò diễn dân gian là một loại hình nghệ thuật, mang tính thẩm mỹ cao. Điều này thể hiện ở các yếu tố như âm nhạc, vũ đạo, trang phục, đạo cụ,…
• Tính cộng đồng: Trò diễn dân gian thường được tổ chức trong cộng đồng dân gian, với sự tham gia của nhiều người. Điều này thể hiện tinh thần đoàn kết, gắn bó của cộng đồng dân gian.
• Tính truyền thống: Trò diễn dân gian được sáng tạo, lưu truyền và phát triển trong cộng đồng dân gian qua nhiều thế hệ. Điều này thể hiện giá trị văn hóa lâu đời của trò diễn dân gian.

Có thể thấy, trò chơi và trò diễn dân gian có nhiều điểm tương đồng do cùng có những đặc điểm chung sau:

• Tính tập thể: Trò chơi và trò diễn dân gian thường được tổ chức tập thể, với sự tham gia của nhiều người.
• Tính truyền thống: Trò chơi và trò diễn dân gian được sáng tạo, lưu truyền và phát triển trong cộng đồng dân gian qua nhiều thế hệ.
• Tính đa dạng: Trò chơi và trò diễn dân gian rất đa dạng về nội dung, hình thức, cách chơi,…

Phân biệt trò chơi dân gian và trò diễn dân gian

• Căn cứ vào mục đích: Trò chơi dân gian nhằm mục đích giải trí, vui chơi, còn trò diễn dân gian nhằm mục đích biểu diễn, nghệ thuật.
• Căn cứ vào tính chất: Trò chơi dân gian mang tính tập thể, còn trò diễn dân gian mang tính nghệ thuật.
• Căn cứ vào hình thức: Trò chơi dân gian thường không có kịch bản, còn trò diễn dân gian có kịch bản.

Phân loại trò chơi và trò diễn dân gian

Trò chơi và trò diễn dân gian có thể được phân loại theo nhiều tiêu chí khác nhau, như:

• Theo nội dung: Trò chơi và trò diễn dân gian có thể được phân loại thành các loại như: trò chơi vận động, trò chơi trí tuệ, trò chơi dân gian truyền thống, trò chơi dân gian hiện đại,…
• Theo hình thức: Trò chơi và trò diễn dân gian có thể được phân loại thành các loại như: trò chơi dân gian, trò diễn dân gian,…
• Theo cách chơi: Trò chơi và trò diễn dân gian có thể được phân loại thành các loại như: trò chơi đối kháng, trò chơi hợp tác, trò chơi cá nhân,…

Một số vai trò của trò chơi và trò diễn dân gian

Trò chơi và trò diễn dân gian có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội, bao gồm:

Vai trò đối với văn hóa, xã hội:

• Góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc: Trò chơi và trò diễn dân gian phản ánh đời sống sinh hoạt, phong tục tập quán, tín ngưỡng của người dân, thể hiện bản sắc văn hóa dân tộc. Các giá trị văn hóa của trò chơi và trò diễn dân gian làm giàu thêm kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam.
• .Góp phần nâng cao đời sống tinh thần và thể chất cho nhân dân: Trò chơi và trò diễn dân gian là những hoạt động giải trí lành mạnh, góp phần nâng cao đời sống tinh thần cho nhân dân. Ngoài ra, còn có thể giúp người dân phát triển thể chất, nâng cao sức khỏe.
• Góp phần tăng cường đoàn kết, gắn bó cộng đồng: Trò chơi và trò diễn dân gian thường được tổ chức tập thể, góp phần tăng cường đoàn kết, gắn bó cộng đồng.
• Góp phần giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ: Trò chơi và trò diễn dân gian có thể được sử dụng để giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ, giúp họ hiểu biết về lịch sử, văn hóa của dân tộc

Vai trò đối với du lịch : 

Trước hết, chúng ta phải cùng nhất trí với nhận định, trò chơi, trò diễn dân gian là một loại tài nguyên du lịch quan trọng, nhiều học giả đều chỉ ra như vậy.

Như chúng ta đã biết, du lịch là một ngành có tính liên ngành, liên vùng và đặc biệt là có nội dung văn hóa sâu sắc. Do vậy, không chỉ riêng trò chơi, trò diễn dân gian mà các giá trị văn hóa dân tộc đặc sắc của Việt Nam đều có tiềm năng trở thành yếu tố, thu hút, hấp dẫn đối với khách du lịch, đặc biệt là khách du lịch quốc tế.

Trò chơi và trò diễn dân gian có thể góp phần phát triển du lịch theo những cách sau:

• Tạo ra các sản phẩm du lịch mới, hấp dẫn: Trò chơi và trò diễn dân gian có thể được tổ chức thành các tour du lịch chuyên đề, hoặc tổ chức trong các lễ hội, các sự kiện văn hóa tầm quốc gia, quốc tế,…, thu hút khách du lịch tham gia.
• Bổ sung các hoạt động giải trí cho du khách: Trò chơi và trò diễn dân gian là những hoạt động giải trí lành mạnh, độc đáo, có thể đáp ứng nhu cầu giải trí của du khách.
• Tăng cường trải nghiệm văn hóa cho du khách: Trò chơi và trò diễn dân gian có thể giúp du khách hiểu thêm về đời sống sinh hoạt, phong tục tập quán, tín ngưỡng của người dân, từ đó có những trải nghiệm thú vị và đáng nhớ khi du lịch Việt Nam.
• Thúc đẩy phát triển các ngành nghề truyền thống thông qua du lịch: Trò chơi và trò diễn dân gian thường sử dụng các sản phẩm, dịch vụ của các ngành nghề truyền thống, như dệt may, thủ công mỹ nghệ,…, góp phần thúc đẩy phát triển các ngành nghề này.

2. Khái quát về tiềm năng phát triển du lịch dựa vào trò chơi, trò diễn dân gian vùng Đồng bằng sông Hồng

Như đã nêu trong phần trên, trò chơi, trò diễn dân gian có vị trí, vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của người dân, góp phần nâng cao giá trị, nét đẹp văn hóa truyền thống, thể hiện bản sắc văn hóa đặc trưng của mỗi cộng đồng, dân tộc. 

Đồng bằng sông Hồng là khu vực hạ lưu sông Hồng và sông Thái Bình thuộc Bắc Bộ Việt Nam, bao gồm 10 tỉnh/thành, trong đó có 2 thành phố trực thuộc trung ương (Hà Nội, Hải Phòng) và 8 tỉnh là Bắc Ninh, Hải Dương, Hưng Yên, Ninh Bình, Hà Nam, Nam Định, Thái Bình, Vĩnh Phúc. Đồng bằng sông Hồng có diện tích khoảng 21.261 km2, dân số khoảng 22.920.000 người, mật độ dân số khoảng 1.078 người/km² (Niên giám thống kê 2020). Vùng đồng bằng sông Hồng có tài nguyên du lịch phong phú, đa dạng, đặc biệt là tài nguyên du lịch văn hóa khá đặc sắc. Đồng bằng sông Hồng sở hữu hệ thống các trò chơi, trò diễn dân gian vô cùng phong phú, nhiều trò chơi, trò diễn đang thịnh hành trong nhân dân, thu hút sự quan tâm, yêu thích của khách du lịch trong nước và quốc tế như: đấu vật, kéo co, cờ người, cướp cờ, chọi gà, chọi trâu, nhảy bao bố, thả diều, và các loại hình biểu diễn dân ca, dân nhạc, dân vũ (quan họ, hát chèo, chầu văn, ca trù), múa rối nước,..

Qua thống kê sơ bộ của tác giả cho thấy, Vùng đồng bằng sông Hồng sở hữu nhiều trò chơi trò diễn dân gian vô cùng đa dạng và phong phú.

Theo Sở VHTTDL Hà Nam, hiện nay thống kê sơ bộ cho thấy tỉnh có 14 trò chơi trò diễn dân gian tiêu biểu có tiềm năng phát triển du lịch gồm: Cờ người, Kéo co, Bịt mắt bắt dê, Nhảy bao bố, Đi cầu phao, cầu khỉ, Bịt mắt đập niêu, Bịt mắt bắt vịt, Đẩy gậy, Vật tự do, Vồ cầu, Võ Vật, Hát trống quân, Thả Diều, Chơi đánh đu. Các trò chơi trò diễn dân gian của tỉnh phân bố hầu khắp các huyện và thường được tổ chức trong khuôn khổ các lễ hội dịp đầu xuân. Địa điểm tổ chức lễ hội thường là các điểm sinh hoạt văn hóa, cộng đồng của làng, xã như nhà văn hóa, đình làng, đền, chùa…Các trò chơi dân gian thường thu hút nhiều đối tượng tham gia cùng, bao gồm cả khách du lịch. Trong khi đó các trò diễn dân gian thường được tổ chức công phu hơn, do đó đối tượng biểu diễn thường là người dân địa phương hoặc các nghệ nhân của địa phương.

Tại Ninh Bình, đây là địa bàn có hoạt động du lịch tương đối phát triển so với các tỉnh trong vùng, thuộc khu vực động lực phát triển du lịch, chính vì vậy mà các hoạt động du lịch văn hóa nói chung và du lịch dựa trên phát huy giá trị trò chơi trò diễn dân gian có nét nổi bật hơn. Thống kê sơ bộ cho thấy tỉnh có 15 trò chơi trò diễn dân gian tiêu biểu có tiềm năng phát triển du lịch. Các trò chơi trò diễn dân gian có giá trị khai thác du lịch nổi bật như: Cờ lau tập trận; kéo chứ; múa rồng múa sư tử; hát đúm; cồng chiêng; hát trẩy mợi; đánh cờ người; múa trống; bắn cung nỏ… 

Tại Nam Định, thống kê sơ bộ cho thấy tỉnh có 38 trò chơi trò diễn dân gian tiêu biểu có tiềm năng phát triển du lịch. Theo sở VHTTDL tỉnh Nam Định, tỉnh Nam Định có nhiều thuận lợi cho việc phát triển du lịch dựa vào phát huy giá trị trò chơi trò diễn dân gian tiêu biểu như: kéo lửa; bơi chải; kéo chữ; đi cà kheo; bị mắt bắt vịt, bắt lợn; cướp trái; tổ tôm điếm; cờ người; leo cầu ngô; bơi cồng cồng; kéo tre lấy lửa thổi cơm cần; đi cầu kiều; cờ thẻ; đua thuyền tải lương; trống hội, trống Cà Rùng; cây đu; dệt cửi dưới ao…. Hiện nay, có trò chơi trò diễn chủ yếu diễn ra trong khuôn khổ các lễ hội và không bán vé, việc khai thác phát triển du lịch còn rất hạn chế. 

Tại Thái Bình, thống kê sơ bộ cho thấy tỉnh có 45 trò chơi trò diễn dân gian tiêu biểu có tiềm năng phát triển du lịch. Qua thông tin từ Sở VHTTDL, tỉnh có nhiều tiềm năng khai thác, phát huy giá trị trò chơi trò diễn dân gian vào phát triển du lịch. Các trò chơi trò diễn nổi bật gồm có: Hát chèo; chơi pháo đất; các nghi lễ thờ tam phủ, tứ phủ; Hội kéo chữ; múa kéo chữ; Hội trình nghề Sỹ Nông Công Cổ; vật người rơm; múa bát Dật; Lễ giao liệt; Tục múa đuổi Bệt; Tục múa đánh gậy; nghệ thuật đi cà kheo; bơi chải…

Tại TP. Hải Phòng, qua nghiên cứu sơ bộ và thông tin từ sở VHTT thành phố cho biết địa phương có 16 trò chơi trò diễn dân gian tiêu buổi có tiềm năng phát triển du lịch. Các trò chơi trò diễn nổi bật gồm có: Bịt mắt bắt vịt; bịt mắt đập niêu; đi dây trên sông; vật quân cầu; vật cầu; pháo đất; múa rối nước; múa rối cạn; mèo đuổi chuột; đua thuyền…

Tại Hưng Yên, qua nghiên cứu sơ bộ tài liệu có thể thấy, có 44 trò chơi và trò diễn dân gian trong lễ hội ở Hưng Yên đa dạng ở nhiều loại hình. Trong đó có những trò chơi mang tính chất rèn luyện sức khỏe, giải trí (chọi gà, bắt vịt, bịt mắt bắt dê, bắt chạch trong chum); các cuộc thi đấu trí (tổ tôm, cờ người) hoặc thể hiện tinh thần thượng võ của dân tộc (đấu vật)…; Trò diễn tái hiện cuộc sống do một nhóm người (hoặc một người) kể chuyện bằng động tác, lời nói, lời ca theo trình tự cốt truyện định trước. Trò diễn thường sử dụng nghệ thuật biểu tượng dưới hình thức cách điệu, tượng trưng cộng với nghệ thuật ngôn từ (lời kể, giọng nói), nghệ thuật âm nhạc (điệu hát, tiếng đàn), nghệ thuật tạo hình, hóa trang, vũ đạo, phục trang và những động tác giàu tính giai điệu.

Các trò chơi, trò diễn diễn ra thường vào mùa xuân và gắn liền với lễ hội, đây cũng được coi là một sản phẩm du lịch mang đến trải nghiệm thú vị cho du khách, tạo cơ hội để người dân, du khách được tìm hiểu thêm về văn hóa, cảm nhận đời sống tinh thần, phong tục, tập quán địa phương. Tuy nhiên, việc tổ chức các trò chơi, trò diễn trong các lễ hội truyền thống vào dịp đầu xuân chứ chưa tổ chức thường xuyên, rộng rãi trong các hoạt động du lịch. Mặt khác, quá trình hội nhập và phát triển, sự giao lưu và tiếp biến văn hóa và sự ảnh hưởng trực tiếp cũng như gián tiếp của nhiều trào lưu văn hóa mới cùng với sự tác động mạnh mẽ của cơ chế thị trường đã dẫn tới những sự đổi thay mang tính tiêu cực của các trò chơi dân gian. Đặc biệt, giá trị của các trò chơi đang có nguy cơ mai một, biến mất hay biến tướng một cách bất thường và nhanh chóng.

Tỉnh Hải Dương có nhiều thuận lợi cho việc phát triển du lịch dựa vào phát huy giá trị trò chơi trò diễn dân Hải Dương đang có 26 trò chơi, trò diễn dân gian. Hầu hết các trò chơi, trò diễn được tổ chức vào dịp lễ hội, song có một số trò được tổ chức quanh năm như bơi thuyền chải, pháo đất. Các trò đấu vật, bơi thuyền chải, nấu cơm, bắt vịt, cờ người, kéo co, bịt mắt bắt dê, đi cầu thùm, bịt mắt đập niêu đất, cờ tướng được khai thác, phát triển vào mục đích du lịch. Ở những nơi đã khai thác, các trò chơi này đều được thực hiện theo hình thức không bán vé đối với người chơi, người xem. TP Chí Linh hiện có nhiều trò chơi, trò diễn nhất với 11 trò, Kim Thành, TP Hải Dương, Ninh Giang, Bình Giang mỗi nơi có từ 8-10 trò. Các huyện ít trò chơi dân gian như Cẩm Giàng, Tứ Kỳ, Gia Lộc, mỗi nơi từ 4-6 trò….

Theo thông tin từ Sở VHTTDL Bắc Ninh, địa phương này có 9 trị trò chơi trò diễn dân gian đặc sắc có thể có nhiều tiềm năng khai thác phát triển du lịch. Các trò chơi trò diễn nổi bật gồm có: nhiều trò chơi dân gian đặc sắc miền Kinh Bắc như: Đánh đu, đi cà kheo, thổi cơm niêu, thả diều, chạy Ró, bắt chạch trong chum, bịt mắt đập niêu, kéo co…

Vĩnh Phúc cũng là tỉnh có nhiều tiềm năng khai thác, phát huy giá trị trò chơi trò diễn dân gian vào phát triển du lịch. Các trò chơi trò diễn nổi bật gồm có: Bịt mắt bắt vịt; bịt mắt đập niêu; đi dây trên sông; vật quân cầu; vật cầu; pháo đất; múa rối nước; múa rối cạn; mèo đuổi chuột; đua thuyền.

Có thể thấy, vùng ĐBSH có rất nhiều trò chơi trò diễn dân gian, phân bổ rộng khắp và vô cùng đa dạng về loại hình. Điều đó phản ánh lịch sử của một vùng đất lâu đời nhất của văn hóa Việt, mang nhiều điểm đặc trưng nhất của nền văn minh lúa nước của nước ta. 

Các trò chơi, trò diễn dân gian ở vùng ĐBSH, được người dân sáng tác từ rất lâu và được lưu giữ, phát triển qua nhiều thế hệ. Có những trò chơi, trò diễn phổ biến theo không gian địa lý rộng (tỉnh, vùng, miền), có những trò chơi chỉ có ở một địa phương (huyện, xã, bản, làng); có những trò chơi, trò diễn xuất hiện ở nhiều dân tộc, cộng đồng người, có những trò chơi, trò diễn chỉ có ở một dân tộc. Mỗi trò chơi, trò diễn dân gian được hình thành và biểu trưng cho những giá trị văn hóa khác nhau, từ lao động sản xuất đến tập quán sinh hoạt thường ngày, văn hóa tâm linh, tín ngưỡng, vui chơi giải trí. Mỗi trò chơi, trò diễn dành cho từng lứa tuổi và giới tính khác nhau; một số trò chơi thể hiện sự khéo léo cá nhân, một số khác thể hiện tinh thần tập thể… Hầu hết các trò chơi, trò diễn dân gian đều được tổ chức trong các lễ hội truyền thống, trong các ngày tết (Tết Nguyên Đán, Tết Nguyên Tiêu); một số được tổ chức, biểu diễn bởi các đoàn nghệ thuật, nghệ nhân tại các nhà hát, trung tâm biểu diễn nghệ thuật; một số khác được chơi, diễn hàng ngày trong trò chơi của lứa tuổi thiếu nhi.

Dù có tên gọi tương đồng, những cách thức và nội dung của các trò chơi, trò diễn dân gian ở mỗi địa phương vùng Đồng bằng sông Hồng đều mang những nét riêng biệt, độc đáo. Điều này thể hiện sự đa dạng, phong phú của văn hóa vùng miền, góp phần tạo nên sức hấp dẫn riêng cho du lịch Đồng bằng sông Hồng.

Phát triển du lịch dựa trên khai thác các giá trị trò chơi, trò diễn dân gian đã góp phần quan trọng vào sự phát triển của du lịch vùng Đồng bằng sông Hồng. Các trò chơi, trò diễn dân gian đã giúp du khách hiểu hơn về văn hóa, lịch sử, con người của vùng đất này, đồng thời mang lại cho du khách những trải nghiệm thú vị, khó quên.

Bên cạnh việc góp phần phát triển du lịch, phát huy các giá trị trò chơi, trò diễn dân gian còn giúp bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Việc đưa các trò chơi, trò diễn dân gian vào các tour du lịch đã giúp quảng bá rộng rãi các giá trị văn hóa dân gian đến với du khách, từ đó góp phần nâng cao nhận thức của cộng đồng về việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân gian.Tiềm năng phát triển du lịch từ trò chơi, trò diễn dân gian ở Đồng bằng sông Hồng là rất lớn, nhưng hiện nay vẫn chưa được khai thác tương xứng. Nguyên nhân chủ yếu là do hạn chế về ngân sách và nhân lực đầu tư cho văn hóa.

Để phát huy tiềm năng này, cần có sự chung tay của cả ngành du lịch và ngành văn hóa. Du lịch vừa là mục đích, vừa là giải pháp để bảo tồn và phát huy giá trị trò chơi, trò diễn dân gian. Việc đưa các trò chơi, trò diễn dân gian vào các tour du lịch sẽ giúp quảng bá rộng rãi các giá trị văn hóa truyền thống đến với du khách trong nước và quốc tế.

Tài liệu tham khảo

[1] Đặng Thị Phương Anh (2012), Khai thác trò chơi dân gian lưu vực sông Thái Bình phục vụ phát triển du lịch, Luận văn thạc sỹ, Đại học Quốc gia Hà Nội.

[2] Đặng Thị Phương Anh (2013), Đánh giá tính hấp dẫn của trò chơi dân gian Việt Nam đối với khách du lịch (trường hợp trò chơi dân gian diều sáo ở xã Đại Trà, huyện Kiến Thụy, thành phố Hải Phòng).

[3] Đặng Thị Phương Anh (2016), Đưa trò chơi dân gian phục vụ du khách, Tạp chí Du lịch, số tháng 6/2016.

[4] Cao Đức Hải (2010), Trò chơi dân gian của người Việt ở châu thổ Bắc Bộ và việc phát huy trong xã hội đương đại, Luận án tiến sỹ, Viện VHNT Quốc gia Việt Nam.

[5] Duy Khoa (2020), Tạo sản phẩm du lịch mới từ trò chơi dân gian, Báo Quảng Ninh điện tử (https://baoquangninh.com.vn/tao-san-pham-du-lich-moi-tu-tro-choi-dan-gian-2511117.html)

[6] Hồng Phúc (2019), Đánh thức giá trị những trò chơi dân gian, Báo Dân tộc và Phát triển, 10/2019.

[7] Dương Phong (2015), Trò Chơi Dân Gian Việt Nam Tinh Tuyển, Nhà xuất bản Văn học.

[8] Hoàng Quý (2022) Cao Bằng: Đưa các trò chơi dân gian vào phục vụ du lịch, https://langngheviet.com.vn/du-lich-lang-nghe/cao-bang-dua-cac-tro-choi-dan-gian-vao-phuc-vu-du-lich.html.

CN. Phạm Văn Dương 

Phòng Nghiên cứu Chính sách, Quy hoạch và Môi trường Du lịch